Tilmaamaha Hogaamiyaha Wanaagsan!!

Hordhac

Markaad aragto wadankaaga inuu yahay midka dunida ugu xun, ama lagu daro sanad walba wadamada dunida ugu faqrisan uguna musuqmaasuqa badan, marka lagu tilmaamo Ummadd fashilantay (Failed nation) dalkaaga , marka aad aragto dacdarada iyo silica muwaadinka Soomaaliga ah ku haysata dunida meel walba, marka aad aragto sida ummadaha kale ay u qoonsadeen dalkaaga uguna soo duuleen oo iyagu taladiisa ay gooyaan, ayna u kala qaybqaybiyeen maamullo iyo gobollo col isku ah. Waxaad u taahaysaa hogaamiye badbaadiya dalkaaga iyo dadkaaga

Si joogta ah ilaa burburkii Somalia 1991, waxaa qolo walba ku caano shubaysay Oday dhaqameed, ama Siyaasi ama Wadaad inuu yeesho hogaanka qolyahaas, laakiin midna kumaysan aflixin ama waaba yartahay inta hogaamiye ee xaqiijisay hankii laga lahaa.

Waxaase dhab ah tilmaamihii laga rabay hogaamiyayaashaas inaysan dhamaystirin amaba aysan dadka talada u igmaday aysan fahmin kadib markii ay indho tirtay dano sokeeye iyo mid kale oo cudur ka galay dhaqankii oo ka doorshay wadaniyadii.

Maqaalkan kooban waxaan ku qeexaynaa tilmaamaha laga rabo hogaamiyaha wanaagsan iyada oo aan ku jirno xilli soomaalida oo dhan ay rabaan isbadel inay arkaan oo ay horjoogayaal u noqdaan kuwa kasoo saara ceelka dheer ee ay ku dhacday hashii Maandeeq ahayd .

Eebe weyne wuxuu farayaa kuwa dadka xukuma inay cadaalad u sameeyaan, wuxuu farayaa inay gutaan amaanadana xaqeeda siiyaan oo cidda u dhiibatay ugudaan, waxaa suurto gal ah amaanada in loo fahmay baadida lunta ama lacag yar oo qof kuu dhiibto. Markaasay banaysteen hantidii caamka ahayd waxayna ka dhigteen mid danahooda khaaska iyo qoysaskooda ay ka xigsadaan inta kalena kana qidiyaan.

Qeexista Hoggaamiye

Dad badan ayaa qeexay hogaaminta iyo hogaamiyaha laakiin aan soo koobno:-

Qaamuuska Af-soomaaliga ee Yaasiin C. Keenadiid wuxuu hoggaamin iyo hoggaan ku kala micneeyey:

1- Hoggaamin in ay tahay hoggaan-ku-qabasho ama ku wadid

2- Hoggan in uu yahay xarig, inta awrta surka lagaga xiro oo lagu keeneeyo, laguna wado.

Fasiraadda aqoonyahannada kala duwani ay siiyeen hoggaaminta marka si guud loo eego waxay si toos ah iyo si dadban u muujiyeen:-

1- Inay tahay geeddi-socod

2- In saamayntu ay tiir-dhexaad u tahay

3- In uu jiro qof wax hogaamiya(hoggaamiye) iyo kuwa la hoggaamiyo(taageerayaal)

4- In uu jiro xiriir isku xiraya hoggaamiyaha iyo taageeraha, kaas oo ah hoggaaminta lafteeda, iyo

5- In uu jiro yool la higsanayo oo loo shaqaynayo gaaritaankiisaQoon hoggaan xun iyo qoys Hooyo xun midna ma hanaqaado’Cali Axmed Raabeh(Seenyo)

‘Raggii madaxdu ka xumaato waa, marin habaabaaye’Cismaan Yuusuf Keenadiid

Soomaalidu marka ay doonayaan inay hoggaamiyahooda dhaqameed ay doortaan waxay ka duulaan, si weynna u tixgeliyaan murtida soo jireenka ah ee oronaysa “ Tol waxaa u talin kara, nin doofaar cay uga dulqaad badan oo kurtun qorrax uga adkaysi badan oo dhagax qabow uga adkaysi badan oo kudkude gaajo uga adkaysi badan”

Muqadimadii Ibnu Khalduun wuxuu ka yiri Tilmaamaha Khaliifada (Hogaamiyaha) muslimiinta inuu noqdo “ mid saaxiib u ah Cilmi iyo cadaalad, mid dhamaystiran oo lixdiisa lixaad iyo dareemadiisu ay bad qabaan”

Field Marshal Montgomery marka uu hogaamiye ka hadlayey wuxuu yiri: “

Hogaamiyuhu waa kan kayeela dadka inay taageeraan, waana inuu noqdaa mis geesi ah oo leh awooda rabitaan ee uu isbadel ku samayn karo waana inuu yahay mid haysta kolsoonida taageerayaashiisa, wuxuu curin karaa fikrado kicinaysa xamaasada dadkiisa wuuna la doodi karaa dadka isaga oo ku qancin kara fikradahaas wuuna ku kasban karaa qalbigooda iyo caqligooda, wuxuu darsaa dabeecadaha dadka, wuxuu bartaa fanka iyo xirfadaha hogaaminta wuuna ku dhaqmaa, ma quusto, waa mid go’aan leh, wuxuu ilaaliyaa mooralka dadkiisa, wuxuu ka adagyahay naftiisa, wuxuu yaqaanaa sida uu u doorto raga/haweenka ku haboon shaqoonyinka ay qaban karaan, wuxuu yaqaana waajibaadkiisa, wuxuu sugaa shaqadiisa, wuxuu daacad u yahay howshiisa, wuxuu soo saari kara go’aamo ceeb la’aan ah, waa deganyahay oo ma fududa, wuxuu diyaar u yahay inuu u bareero khatar walba, ugu dambayna waa qof si adag u haysta kuna dhaqma diintiisa”.

Noocyada Hogaamiye:
1- Keli Taliye( Dictator)
a. Dad yar ayuu kalsooni ka haystaa (inta danwadaaga ay yihiin)
b. dhaqaale ayuu ku qanciyaa mucaaradkiisa, ama xoog ayuu ku muquuniyaa
c. wuxuu soo saaraa go’aamo uusan cidna kala tashan
d. Lama dhaliili karo, waana amaan jecelyahay
e. Ugu dambayn wuxuu hoojiyaa dadkiisa

2- Keli taliye wanaagsan (Good dictator)
a. Wuu dhagaystaa dadka
b. Wuxuu iska yeelaa qof dimuqraadi ah
c. Go’aan kiisa ayaa u cad marka ay timaado fulinta

3- Talowadaag (Democratic)

a. Dadku ayuu lawadaagaa talada

b. Wuxuu ogolyahay in la naqdiyo, loona amaano si caqli gal ah

c. Waa qof u cudur daaran kara dadkiisa hadii uu khalad galo ama uu fashilmo

d. Dadkiisa wuxuu la jecelyahay horumarka iyo wanaaga

Khiyaano Guud

Nabigeena Suuban SCW wuxuu yiri “ qofkii loo dhiibo talada muslimiinta, dabadeedna u doorta mid looga haboonyahay masuuliyada, wuxuu khayaanay ilaahay iyo rasuulkiisa iyo Mu’miniinta”

Dadka doorta madaxda sida baarlamaanada iyo Isimada soo ma haysato khiyaanada nabigeena ka digay, soo ma aynu aragno xildhibaano doorashada madaxweynayaasha ku xeeriya qabyaalad ama maslaxad kale.

Tusaale Hogaamiye Wanaagsan

Hogaamiyihii Waynaa (Muxamed SCW)Nabigeena Suuban SCW, inta uusan Duulaankii Badar qaadin, wuxuu la tashtay Asxaabta wuuna ka talageliyey duulaanka, Saxaabigii waynaa ee Miqdaad binul Aswad ayaa ku yiri Nabiga SCW “ku oran mayno sidii Banii Isra’iil ay ku tiri Nabi Muse adiga iyo Rabigaa orda oo dagaalama anagu waa iska fadhinaynaaye, ee Rasuulka Allow soco oo na horkac anagana waan kula jirnaaye”.Rasuulka erayadaas wuu ku farxay wuxuuna asxaabtay amray inay gaalada ku duulaan.

Markii muslimiintu ay tageen ceelkii Badarna, Saxaabi la oran jiray Xabaab ibnu Mundir ayaa yiri “ Rasuul Allow ma ilaahay ayaa ku amray inaad goobtaan degto, mise waa dhagar dagaal iyo xeeladiisa. Markaasuu rasuulku yiri mayee waa dagaal iyo xeeladiisa. Saxiibigii wuxuu talo kusoo jeediyey in Ceelka Biyaha laga xigsado gaalada oo muslimiintuna ay ka cabaan gaaladana laga haraadiyo”

Markii gaalada laga qafaashayna 70, wuxuu asxaabta ka talagaliyey sida laga yeelayo. Abuubakar ayaa soo jeediyey in layska cafiyo oo ay isfurtaan(Fidyo). Talada laysku raacay waxaa khilaafsana cumar ayaa qabay in surka laga guro. Waxaase markii dambe soo dagay quraan taageeraya taladii Cumar bin khadaab.

Talooyinka uu la wadaagay asxbaatay waxay ka mid ahayd sababihii guusha Duulaankii Badar marka laga yimaado Nasriga Allaah uu siiyey Muslimiinta.

Nabigu wuxuu ahaa hogaamiyihii ugu waynaa ee ebid duhanida soo mara, hadii taariikhdiisa ay akhrin lahaayeen madaxda somalida wax weyn ayay iska badali lahaayeen.

Cumar Bin Khadaab (Khaliifkii Muslimiinta)

Cumar oo ahaa khilaafadii dowladii waynayd ee muslimiinta ayaa damcay inuu xadeeyo meherka gabdhaha lasiinayo, gabar ayaa ka hortimid oo tiri ma wax ilaahay xaq noo siiyey ayaad badalaysaa adigu. Markaas ayuu yiri “ Cumar waa gafay, gabarna waa saxday”

Marka wuxuu ahaa hogaamiye la naqdin karo oo khalad laga qaban karo. Balse waxaa badalay kuwa xitaa aan la fiirin karinMahatir Mohamed

Waa raysal wasaarihii hore ee dalka Malaysia, wuxuu xilka qabtay 1981 iyada oo dadkiisu 52% ay yihiin fakhri, Malaysia oo ku tiirsan kaliya beeraha oo aan lahayn wax wershado ah.

Wuxuu qoray kitaab uu ku canaananayo dadkiisa Malayga ah oo uu ku tilmaamayo inay yihiin dad caajislowyaal ah, wuxuuna kasbaday qalbigooda, wuxuu Malaysia u badalay wadan maamul wanaagsan oo wax soo saar leh, 2002 dadkii fakhriga ahaa ee Malaysia waxay noqdeen 5% kaliya, 80% waxay ay dunida u iibgayso waa wax lagu sameeyo warshadaha dalka Malaysia, 85% gawaarida ay kaxaystaan waxaa lagu sameeyaa dalka gudihiisa.

Sidaas oo ay tahay isaga oo la jecelyahay ayuu xilka ka degay 2003 markii uu arkay in ay jiraan rag kale oo uga haboon inay sii wadaan geedi socodka horumarka Malaysia.

Tilmaaha aan ka rabno inuu yeesho hogaamiyaheena :-

1- Inay si dhab ah u aaminsanyahay ummada uu hogaaminayo kuna hogaamiyo caqiiqada ummadaasi ay leedahay

2- Inuu yahay mid talowadaaga ah, lana tashado dadka diinta iyo cilmiga usaaxiibka ah

3- Inuu yahay geesi ubabac dhiga kara khatar kasta oo timaada, maslaxada caamka ahna uu ka hormariyo midiisa khaaska ah

4- Inuu ku tiirsanaado dhabta, uusana iska rumaynin kuwa ku hareeraysan ama cid gaar ah waxa ay uga sheegayso ummaddiisa ee uu wax walba u kuur galo

5- Inuu yahay hogaan caafimaad qaba, oo aan maskax ahaan u daalin oo firfircoon

6- Inuu yaqaano diinta iyo culuumta maamulka, dhaqaalaha iyo hogaaminta

7- Inuu yahay qof nadiif ah oo ka baraxtiran musuqmaasuqa iyo qabyaalad

8- Dadka inuu kasban karo oo uusan ahayn mid afxun oo dadka didiya

9- Mid fahmi kara shirqoolada shisheeya, lana jaan qaadi kara siyaasadaha caalamka

10- Inuu yahay nin diin leh, ilaahay ka cabsiguusuna badanyahay

Gabagabo

Hogaamiyuhu Ma aha madaxweynaha ama qofka idinku daraja sareeya, balse waan kan lagu daydo. Ma aha qofka koox ahaan idinku mushahar badan, balse waa khatar u bareeraha.

Ma aha qofka idinku gaari ballaran ama idinku guri weyn, balse waa adeegaha. Ma aha qofka nafsadiisa ama nafsadeeda horumariya, balse waa kan horumariya kuwa kale. Ma ah maareeye, balse waa curiye, ma aha qaate, balse waa bixiye. Ma aha hadlaa afminshaar ah, balse waa dhagayste.

Tixraac(References)

1- Buuga Hogaaminta Wanaagsan, Dr.Cabdi Shire; first edition

2- Qaamuuska Af-Soomaali, Yaasiin C. Keenadiid

3- Kitaaba Siirada Nabiga ee Ibnu Hishaam

4- http://vb.maharty.com/showthread.php?t=9602

Qore: C/raxmaan C/risaaq C/raxmaan

Email: bincawf12@gmail.com